استئوآرتریت یا اصطلاحا آرتروز شایعترین بیماری مفصلی در انسان است که با تحلیل غضروف مفصلی، درگیری استخوان زیر غضروف و التهاب بافتهای اطراف مفصل هم همراه است.
استئوآرتریت یا اصطلاحا آرتروز شایعترین بیماری مفصلی در انسان است. این بیماری با تحلیل غضروف مفصلی، درگیری استخوان زیر غضروف و التهاب بافتهای اطراف مفصل همراه بوده و نهایتا منجر به تخریب ساختمان مفصل میشود. آرتروز ممکن است هر یک از مفاصل بدن را درگیر سازد ولی شایعترین مفاصل درگیر عبارتند از مفاصل دست، پا، زانو، ران و ستون فقرات. این بیماری میتواند بدون علت خاصی ایجاد شود و یا ممکن است ثانویه و به علل دیگری باشد. از جمله علل زمینهساز آرتروز میتوان به صدمات و آسیبهای شغلی و ورزشی، عوامل مکانیکی و ساختاری بدن (مانند انحرافات و بدشکلی سیستم اسکلتی نظیر زانوی پرانتزی و ضربدری)، بیماریهای سیستم غدد و متابولیسم و اختلالات ژنتیکی و مادرزادی اشاره کرد. بزرگترین عامل زمینهساز برای بیماری آرتروز افزایش سن است. شیوع آن با گذشت سن افزایش پیدا کرده و در 60 سالگی بیشتر از 60 درصد مردم به درجاتی از این اختلال در چندین مفصل خود مبتلا هستند. اضافه وزن و چاقی نقش مهمی در پیدایش آرتروز دارد. نکته قابل توجه درمورد چاقی این است که این وضعیت که از عوامل قابل کنترل مستعد کننده ایجاد آرتروز است، علاوه بر تاثیر بر روی مفاصلی که وزن بدن را تحمل میکنند (به ویژه زانو) گاه با آرتروز مفاصل دیگر از جمله مفاصل بین انگشتان دست نیز همراه است. از عوامل خطرناک مهم دیگر میتوان به آسیبهای ناشی از ضربات شدید یا خفیف اما مکرر شغلی و ورزشی اشاره کرد. این بیماری در زنان و مردان دیده میشود اما الگوهای ابتلا به آن در دو جنس تفاوتهایی دارد. برای نمونه در سنین زیر 50 سال توزیع آرتروز زانو در مردان و زنان مشابه یکدیگر است. با افزایش سن این میزان در زنان بیشتر میشود به طوری که میزان شیوع آن از 30 درصد در زنان 45 تا 65 سال به 65 درصد در زنان بالای 65 سال میرسد. در سنین بالاتر آتروز مفصل ران در مردان و آرتروز مفاصل بین انگشتی و قاعده شست در زنان شایعتر میشود.
علائم و نشانههای آرتروز
درد، خشکی و محدودیت دامنه حرکتی مفاصل و گاه تورم مفصلی از مهمترین تظاهرات آرتروز به شمار میروند. این شکایات معمولا با تحرک و فعالیت تشدید و با استراحت نسبی بهبود پیدا میکنند. ممکن است مبتلایان به آرتروز از احساس سایش و صدای مفصل شکایت داشته باشند. در موارد شدید، بیماری آرتروز میتواند منجر به دردهای دائم و اختلال در وضعیت خواب و سلامت روانی بیمار شود و عملکرد فردی و اجتماعی وی را تحتالشعاع قرار دهد.
تغذیه و آرتروز
در حال حاضر در شکلگیری این بیماری رژیم غذایی خاصی مطرح نشده است. اگرچه همانطور که گفته شد چاقی یکی از علل ایجاد و تشدید این بیماری است، پس رژیمهای غذایی که منجر به اضافه وزن در بیماران میشوند میتوانند باعث تشدید و یا ایجاد این بیماری شوند. نکته قابل ذکر در مورد تفکری است که در میان مردم رایج است و آن مصرف «کله پاچه» و «پای مرغ» برای ایجاد غضروف و بهبود آرتروز مفاصل است؛ در این خصوص باید گفت که تاکنون هیچ مدرک و شواهد علمی قابل توجهی به نفع این نظر منتشر نشده است. در مورد مصرف ویتامینها و نقش آنها در درمان آرتروز مطالعات قطعی وجود ندارد اما در افرادی که رژیم غذایی آنها سرشار از ویتامینهای C و D است، شدت آرتروز کمتر گزارش شده است. همچنین اینکه آیا این تاثیر با داروهای مکمل حاوی ویتامینها نیز ایجاد میشود نامشخص است. اخیرا دارویی به نام پروتلوس که حاوی املاح استرنسیوم است به بازار آمده که در بررسیهای اولیه به نظر میرسد بتواند از سرعت پیشرفت آرتروز بکاهد.
تشخیص آرتروز
تشخیص آرتروز بر اساس شرح حال و معاینات بالینی و بهرهگیری از روشهای تصویربرداری از جمله رادیوگرافی (عکس ساده) است.
ورزش درمانی و آرتروز
انجام ورزشهای آبی و آیروبیک (هوازی) هر دو در بهبود آرتروز سودمند هستند. ورزش هم از میزان درد میکاهد و هم سبب بهبود حرکت و عملکرد مفاصل آرتروزی میشود. نکته مهم این است که ورزش درمانی برای هر فرد متناسب با شرایط سنی و جسمی، بیماریهای همراه (زمینهای)، شدت آرتروز و یافتههای معاینات بالینی وی تجویز میشود. درست مثل هر نسخه دارویی که در آن شکل دارو، دوز، زمان استفاده و ملاحظات و احتیاطهای حین مصرف دارو مشخص است، تجویز ورزش در بیماران نیز باید توسط پزشک انجام شود و در هر نسخه ورزشی نوع ورزش، شدت، طول مدت هر جلسه و تعداد جلسات در روز و هفته و احتیاطهای حین ورزش مشخص باشد. آرتروز زانو سبب میشود به دلیل کم تحرکی ناشی از درد، قدرت عضلات پیرامون زانو کاهش یابد. از سوی دیگر کاهش قدرت عضلات سبب ایجاد و افزایش شدت آرتروز میشود. در بسیاری از بیماران عدم تناسب بین قدرت و انعطافپذیری عضلات سبب تشدید آرتروز میشود. بنابراین علاوه بر ورزشهای تقویتی عضلات، به ویژه عضله چهار سر و نزدیک کنندههای ران، تمرینات کششی برای افزایش انعطاف پذیری عضلات پشت و کنار ران و حتی تمرینات تعادلی میتواند مفید واقع شود. پیادهروی یکی از مناسبترین ورزشها در مبتلایان به آرتروز زانو است اما باید از حرکت روی سطوح شیبدار به ویژه سرپایینی پرهیز شود. همچنین دوچرخه ثابت با ارتفاع بلند صندلی به دلیل این که بخشی از وزن بیمار توسط صندلی دوچرخه تحمل میشود و از فشار بر زانوها میکاهد، به ویژه در افراد چاق مناسبتر است. در مورد استفاده از وسایل ورزشی ثابت و تجهیزاتی که قابلیت تنظیم براساس شرایط فیزیکی بیماران را ندارند (از جمله وسایل نصب شده در پارکها) باید توجه داشت که این لوازم در برخی افراد به خصوص بیماران سالمند ممکن است آسیب رسان باشند چرا که بیماریهای زمینهای سالمندان در انتخاب نوع ورزش و تنظیمات تجهیزات ورزشی باید مد نظر قرار گیرد.
اخیرا کاربرد ورزشی به نام تای چی در سالمندان و به ویژه مبتلایان به آرتروز و استئوپروز (پوکی استخوان) مورد توجه پزشکان و بیماران واقع شده است. این ورزش یکی از ورزشهای سنتی چینی است که به مرور زمان مورد اصلاح و تغییرات جدی قرار گرفته است. اساس این ورزش شامل حرکات ریتمیک و آهسته است که باعث آرامش، بهبود قدرت و تعادل، انعطافپذیری و اعتماد به نفس میشود. تحقیقات اولیه نشان داده است که این ورزش در بهبود علائم بیماران بالای 65 سال مبتلا به آرتروز زانو موثر است.
کفش، کفی طبی و وسایل کمکی حرکت در آرتروز
براساس شرایط بیماران مبتلا به آرتروز زانو و نیز شست دست گاهی تجویز وسایل کمکی حرکت، کفش و کفی طبی لازم است. در مورد آرتروز زانوها، کفش و کفی مناسب باید بر اساس معاینه و تجویز پزشک تهیه شود و برای انتخاب صحیح آن باید علاوه بر وضعیت زانوها مواردی چون معاینات مچ پا و نحوه قرارگیری کشکک مورد ارزیابی قرار گیرد. استفاده از کفیها با لبه داخلی در افرادی که دچار زانوی ضربدری (والگوس) هستند و استفاده از کفیهای با لبه خارجی به همراه بانداژ مفصل ساب تالار در افرادی که دچار زانوی پرانتزی (واروس) هستند و همچنین بانداژهای خاصی که کشکک را به سمت داخل زانو میآورد، توصیه میشود. وسایل کمکی حرکت مانند عصا میتواند تا 25 درصد از وزن بر روی پا را کاهش دهد و سبب کاهش درد و بهبود عملکرد شود از این رو استفاده از عصا در برخی بیماران آرتروزی توصیه میشود. ارتفاع عصا و نحوه صحیح استفاده از آن بسیار مهم است. طول مناسب برای عصا، فاصله از کف زمین تا تروکانتر بزرگ استخوان ران (تقریبا محل درز جیب شلوار) است و آرنج بیمار حین استفاده از عصا باید حدود 20 درجه خم باشد.
درمان جراحی در آرتروز
جراحی معمولا در مواردی که آرتروز شدید باعث اختلال در فعالیت بیمار شده باشد و بیمار به درمانهای غیرجراحی پاسخ نداده باشد در نظر گرفته میشود. یکی از موارد مهم در نظر گرفتن یک دوره مناسب توانبخشی قبل و پس از اعمال جراحی است که شامل آموزش بیماران، تمرین درمانی و به کارگیری روشهای مختلف فیزیوتراپی است. جراحیهای ارتوپدی برحسب شرایط بیمار و نظر پزشک از یک شستشو و تمیز کردن فضای مفصلی تا تعویض کامل مفصل متفاوتاند.
درمانهای غیرجراحی آرتروز زانو
به طور کلی درمانها شامل استفاده از داروها (موضعی، خوراکی و داخل مفصلی)، استفاده از مکملها، درمانهای فیزیکی و جراحی است. اثر بخشی برخی از این درمانها تایید شده است. داروهایی که برای درمان درد آرتروز زانو در مراحل اولیه مورد استفاده قرار میگیرند عبارتند از داروهای مسکن مثل استامینوفن، داروهای ضدالتهابی غیرکورتونی (خوراکی و یا موضعی) مانند دیکلوفناک، ناپروکسن و سلکسیب. گاهی از داروهای مخدر خفیف مانند ترامادول برای کاهش موقت درد و بهبود عملکرد استفاده میشود. در افراد مسن، بیماران مزمن قلبی، عروقی و کلیوی و همچنین بیمارانی که سابقه خونریزی معده و اثنی عشر دارند استفاده از داروهای ضدالتهابی غیرکورتونی خوراکی باید با احتیاط صورت گیرد و ترجیحا از داروهای موضعی و یا جایگزین آنها استفاده شود. تزریقات داخل مفصلی هیالورونات، دولوکستین و مخدرها در مواردی که درمانهای اولیه پاسخ ندادهاند مورد استفاده قرار میگیرند. اگرچه مصرف مکملهایی که به عنوان غضروفساز و افزایش دهنده قد در مبتلایان به آرتروز مفاصل تحت تبلیغات گسترده مورد استفاده قرار میگیرند، اثرات ثابت شده و قطعی ندارند. انواع مختلف این مکملها در برخی از بیمارانی که دچار آرتروز مفصلی شدهاند ممکن است سبب درجاتی از کاهش درد شود اما اینکه استفاده طولانی مدت مکملها بتواند از میزان آرتروز و یا پیشرفت آن بکاهد شواهد علمی ثابت شدهای ندارد و حتی برخی از این مکملها در بیماران مبتلا به دیابت ممکن است سبب افزایش قند خون شود. درحال حاضر استفاده طولانی مدت کندروتین سولفات و گلوکز آمین توصیه نمیشود. درمانهای فیزیوتراپی نیز با بهرهگیری از سرما، گرما، تحریک الکتریکی و ورزش درمانی میتوانند اثرات مفیدی در مبتلایان به آرتروز مفاصل داشته باشند. استفاده طولانی مدت از دستگاههای تحریک الکتریکی (TENS) در موارد درد مزمن متوسط تا شدید، به ویژه وقتی بیماران به دلایل شخصی و یا بیماریهای همراه امکان اعمال جراحی تعویض مفصل را ندارند میتواند کمک کننده باشد. درمانهای دستی و مداخلات روانی و اجتماعی از جمله مواردی هستند که براساس شرایط بیمار ممکن است در مبتلایان به آرتروز مفید واقع شوند. شایعترین تزریقاتی که در داخل زانو در حال حاضر انجام میشود شامل هیالورونیک اسید و انواع کورتیکواستروئید (کورتون) میباشد. استفاده مناسب از هر دوی این تزریقات میتواند اثرات مفید ولی موقتی در تسکین درد و بهبود عملکرد بیماران داشته باشد و این درمان باعث میشود که در فرصت چند ماهی که از شدت درد کاسته میشود امکان انجام ورزش و کاهش وزن و اثرات دراز مدت ناشی از آنها فراهم شود. اما تزریقات مکرر کورتون درون مفصلی بخصوص در فواصل کوتاه و به ویژه درمبتلایان به استئوپروز (پوکی استخوان) توصیه نمیشود. در کل به ویژه در مواردی که همراه با آرتروز التهاب مقاوم به درمانهای فیزیکی و خوراکی وجود داشته باشد، ممکن است تزریقات کورتون مفید واقع شود. در این خصوص ترجیح این است که در هر مفصل در هر سال بیش از سه تزریق انجام نشود. اگر چه استفاده از محصولات مختلف هیالورونیک به دلیل نداشتن برخی از عوارض جانبی کورتونهای داخل مفصلی رو به افزایش است و ممکن است تاثیر آنها طولانی مدتتر باشد اما این داروها نیز اثر قطعی و ثابت شدهای در غضروفسازی و بهبود دائمی مفاصل آرتروزی ندارند. بعضی از گیاهان دارویی دارای اثرات نسبی مفیدی هستند که از آن جمله میتوان به گیاه پنجه شیطان اشاره کرد. هرچند توصیههایی در مورد سودمندی سویا، مواد غذایی سرشار از امگا 3 و حتی ادویهجات در مبتلایان به آرتروز شده است، در کل توصیه میشود مصرف این مواد نیز تحت نظر پزشک صورت گیرد تا با انتخاب درست آنها از عوارض جانبی احتمالی جلوگیری شود. براساس تحقیقات علمی کاربرد طب سوزنی و استفاده از چشمههای آب گرم در مراحل اولیه و شدتهای پایین و متوسط آرتروز زانو میتواند موثر باشند و سبب کاهش درد و بهبود حرکات مفصل میشوند، اما اثرات طولانی مدت این روشها هنوز روشن نیست.
درمانهای نوین آرتروز
افزایش بیماریهای مزمن و نیز وجود بیماریهایی که درمان قطعی برای آنها شناخته نشده است سبب معرفی و گسترش دسته جدیدی از درمانها از جمله ژن درمانی، استفاده از سلولهای بنیادی و پلاسمای غنی از پلاکت شده است. اساس کاربرد این درمانها استفاده از توان بیولوژیکی بدن در پاسخ به آسیبها و اختلالات موجود است. در مورد سلولهای بنیادی مطالعات قابل قبولی در ایران در حال اجرا است و مراحل اولیه درمان با این روش درمانی با موفقیت گزارش شده است. اگرچه تاثیر دراز مدت آن نیز به طور کامل مشخص نشده است و نیازمند گذر زمان است. در این روش نیز سلولهای بنیادی جدا شده از فرد تحت کشت قرار گرفته و بعد از ایجاد شرایط مناسب به داخل زانوی بیمار تزریق میشود.
در چند سال اخیر استفاده از درمانهای موسوم به تزریقات سرم غنی از پلاکت (Platelet Rich Plasma) رو به گسترش نهاده است. در برخی تبلیغات اثرات درمانهای پلاسمای غنی از پلاکت را به سلولهای بنیادی نسبت میدهند اما نکته مهم اینست که این روش اگرچه درصورت استفاده بجا میتواند مفید و موثر باشد اما با درمانهای سلول بنیادی متفاوت است. اساس استفاده از پلاسمای غنی از پلاکت بر این پایه بنا شده است که پلاکتها که از سلولهای موجود در خون انسان هستند دارای دانههایی (گرانولهایی) هستند که مواد موجود در آنها از جمله عوامل رشد مختلف میتواند در روند ترمیم بافتها و تسریع التیام نسوج موثر باشد. در این روش از بیماران 30 تا 50 سی سی خون گرفته میشود و پس از دو مرحله سانتریفیوژ 3 تا 5 سی سی از پلاسمای غنی از پلاکت که غلظت پلاکتها در آن حدودا یک میلیون در میکرولیتر یعنی به طور متوسط 5 برابر غلظت پلاکت در خون طبیعی است درون مفصل بیمار تزریق میشود. پزشکان امیدوارند که استفاده از این روش با افزایش غلظت فاکتورهای رشد سبب بهبود ترمیم بافتها و از جمله بهبود آرتروز بیماران شود. برخی از مطالعات اولیه آزمایشگاهی و مطالعات بر روی حیوانات، قابلیتهای فاکتورهای رشد موجود در پلاکتها را در تکثیر سلولها، غضروفسازی و ترمیم بافتهای آرتروزی نشان دادهاند اما هنوز شواهد کافی و دقیق در مورد اثرات پیشگیری کننده یا درمانی دراز مدت پلاسمای غنی از پلاکت در آرتروز انسان وجود ندارد. آنچه مهم است برخی مطالعات بالینی انجام شده طی چند سال اخیر، اثرات مثبت تزریق پلاسمای غنی از پلاکت را در کاهش درد و خشکی مفصلی، بهبود عملکرد و افزایش کیفیت زندگی در مبتلایان به آرتروز اثبات کردهاند. ضمن اینکه مطالعات مذکور تا کنون عوارض جانبی قابل توجهی را نشان ندادهاند. نتایج تحقیقات انجام شده در مراکز مختلف دانشگاهی از جمله گروه طب فیزیکی و توانبخشی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی که در بیمارستان شهید مدرس (سعادت آباد) انجام گرفته است، اثرات مثبت PRP در مبتلایان به آرتروز خفیف تا متوسط را تایید کرده است. براساس این مطالعات مشابه آنچه در برخی مطالعات غربی نیز منتشر شده است، بهبود در وضع مبتلایان به آرتروز حداقل تا بیش از 9 ماه ادامه پیدا میکند و در این مدت میزان درد و استفاده از مسکنها به میزان قابل توجهی کاهش پیدا میکند. اگرچه در ایران در برخی مراکز تجربه کافی برای انجام این درمانها وجود دارد، مهم این است که کاربرد این روش باید متناسب با نتایج مطالعات گسترش یابد و باید از شتابزدگی و استفاده بی رویه از آن اجتناب شود. باید توجه داشت که PRP معمولا خط اول درمان مبتلایان به آرتروز نیست و سایر درمانهای فیزیکی و توانبخشی از جمله ورزش درمانی صحیح و اصلاح الگوی مناسب زندگی باید در ادامه درمان با PRP ادامه یابد و در آخر اینکه پلاسمای غنی از پلاکت جایگزین درمانهای جراحی ارتوپدی از جمله تعویض مفصل در مبتلایان به آرتروز شدید نیست و در کل توصیه میشود بیماران در صورت تمایل به استفاده از این روش حتما به مراکز ذیصلاح دانشگاهی مراجعه کنند.